Chronische stress

Ziektelast

Exacte cijfers over hoeveel mensen last hebben van chronische stress ontbreken. Wel is bekend dat chronische stress een belangrijke factor is bij het ontstaan, en in stand houden, van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Chronische stress komt namelijk vaker voor in lagere sociaaleconomische klassen. De verschillen zijn groot: op dit moment leven mensen met een hoge opleiding 23 jaar langer in goed ervaren gezondheid dan mensen met een lage opleiding.

Wat is chronische stress?

Bij stress ontstaat een psychofysiologische reactie op een prikkel die als dreigend ervaren wordt voor fysiologische of psychische integriteit (bewust of onbewust). De stressreactie loopt via het sympathische zenuwstelsel (snelle reactie) en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (langzame reactie). Deze reguleren de aanmaak van o.a. adrenaline, cortisol en dopamine, welke effect hebben op de hersenen, andere organen, het immuunsysteem en het gedrag.

In de psychologie wordt onderscheid gemaakt tussen: acute stress, hanteerbare stress en chronische stress.

Acute stress

Acute stress (‘gezonde stress’) is de korte en adequate reactie op een stressor, waarbij het lichaam in staat gesteld wordt om snel en alert te reageren op een ervaren dreiging of uitdagende situatie. Bijvoorbeeld: examenstress of een (bijna-)ongeluk.

Hanteerbare stress

Hanteerbare stress duurt langer. De stress houdt een periode aan, is self-limiting en veroorzaakt geen belangrijke beperkingen in het functioneren. Bijvoorbeeld: rondom een life-event of periode met hoge(re) werkdruk. 

Bij deze vormen van stress treedt na enige tijd herstel op. Het lichaam kan de door de stress verstoorde homeostase weer oplossen. Of, en wanneer, er herstel optreedt is niet alleen afhankelijk van de stressor zelf (bijv. duur, moment en aard), maar ook van het functioneren van het stresssysteem en sociale steun. 

Chronische stress

Chronische stress houdt nog langer aan, en veroorzaakt ‘allostatische overbelasting’. Allostase beschrijft de fysiologische reacties op stress, met als doel weer tot homeostase te komen (endocriene, cardiovasculaire en metabole aanpassingen, immuunmodulatie en neuroplasticiteit).  

Wanneer het lichaam lange tijd niet tot homeostase kan komen, ontstaat ‘allostatische overbelasting’. De reacties van het lichaam worden inadequaat of excessief. Deze reacties hebben een duidelijke, negatieve impact op de gezondheid. 

Chronische stress veroorzaakt beperkingen in het sociaal of professioneel functioneren en geeft het gevoel het dagelijks leven niet meer goed aan te kunnen of te kunnen overzien. 

Oorzaken chronische stress

Populatie-onderzoek laat zien dat chronische stress met name wordt veroorzaakt door sociale omstandigheden. Vooral een opeenstapeling van onzekerheden op verschillende leefgebieden zoals financiën, werk, huisvesting, gezondheid en het sociale netwerk leidt tot chronische stress. Dit valt onder het meervoudig begrip ‘bestaansonzekerheid’. Naar schatting heeft 1 op de 6 volwassenen in Nederland (2,3 miljoen mensen) te maken met een stapeling van 3 of meer onzekerheden en leeft in dreigende of reële bestaansonzekerheid.

Gevolgen chronische stress

Chronische stress heeft (via een verhoogd cortisolgehalte) invloed op de werking van de amygdala, hippocampus en prefrontale cortex.  

• De amygdala en hippocampus toetsen de situatie en de ervaren dreiging tegen eerdere ervaringen. Wanneer dit systeem overbelast raakt door chronische stress ontstaat sneller angst en onrust. Ook geheugenklachten en leerproblemen komen veel voor. 
• De prefrontale cortex reguleert de executieve functies, zoals plannen, concentreren, organiseren, emotieregulatie en impulscontrole. Door chronische stress zijn deze executieve vaardigheden verminderd: impulsief gedrag neemt toe, het is moeilijker om doelgericht actie te ondernemen en lange-termijn te denken. 

Hierdoor is het moeilijker problemen aan te pakken en gezonde keuzes te maken. Een vicieuze cirkel kan ontstaan, waarbij de problemen en chronische stress toenemen. 

Ook ontstaan er door het impulsieve gedrag en emotie-regulatieproblemen meer problemen in relaties met anderen. Zowel thuis als op het werk.

In de huisartsenpraktijk is te merken dat mensen meer moeite hebben met het nakomen van afspraken, opvolgen van adviezen, therapietrouw, gedragsverandering en leefstijlaanpassingen.

Wanneer een leefstijlaanpassing gewenst is bij een persoon met chronische stress is het zaak eerst aandacht te hebben voor de barrières die gepaard gaan met de chronische stress, alvorens aan de slag te gaan met een gezonde leefstijl (Zie paragraaf: beleid bij stress).

Stress signaleren

Goede momenten voor een gesprek over (chronische) stress:

• Bij stress-gerelateerde klachten of aandoeningen: een groot scala aan symptomen en aandoeningen kan stress-gerelateerd zijn (zie: NHG-standaarden). Denk aan het uitvragen van stress bij onverklaarde/aanhoudende lichamelijke klachten en psychische klachten.
• Tijdens de inventarisatie voor een korte leefstijlinterventie en bij terugval tijdens/na een leefstijlinterventie.
• Rondom ‘teachable moments’
• Bij signalen van stress in de arts-patiënt relatie: meer moeite hebben met het nakomen van afspraken/no-shows, moeite met het opvolgen van adviezen, therapietrouw, gedragsverandering en leefstijlaanpassingen.
• Bij mensen bij wie je vermoed dat er sprake is van een stapeling van onzekerheden (bestaansonzekerheid). Gezien de grote impact van stress tijdens het opgroeien is dit zeker aan te raden bij (aankomende) ouders.

Stress in kaart brengen

Het komt regelmatig voor dat mensen gewend zijn aan een lang bestaande stresserende situatie en deze niet meer als stressvol, maar als normaal beschouwen. Vraag dan expliciet naar veelvoorkomende stressoren en trauma’s. Of kijk, samen met de patiënt, wat er in de verschillende domeinen in zijn of haar leven speelt.  

De meest gebruikte gespreksmodellen om de gezondheid breed in kaart te brengen (biopsychosociale anamnese), zijn:   

• SCEGS 
• Spinnenweb positieve gezondheid 
• 4 domeinen model 
• Model persoonsgerichte zorg en ondersteuning in de huisartspraktijk 
• Het KOP-model  
• Leefstijlroer 

Deze modellen vereisen oefening en scholing.  

Voor deze biopsychosociale anamnese kan verwezen worden naar het sociale domein.  
Het kan ook vanuit de praktijk worden aangeboden door de huisarts of praktijkondersteuner.   

Beleid bij stress

Stap 1: Psycho-educatie

Psycho-educatie is een belangrijke eerste stap bij stress. Goede uitleg over de werking en gevolgen van chronische stress helpt de patiënt om het eigen gedrag en klachten beter te begrijpen.

Het helpt ook te accepteren dat de oplossing ergens anders ligt dan in het medische domein. Goede psycho-educatie is de basis voor het de-medicaliseren van stress en de gevolgen van stress.

Tools voor het geven van begrijpelijke psycho-eduatie over stress.

Stap 2: Stressvermindering

Stress is bij uitstek een fenomeen, waarbij het belangrijk is dat de interventie aansluit bij de situatie van de patiënt. De patiënt heeft de regie en bepaalt wat passend is en prioriteit heeft. Verwijsmogelijkheden zijn afhankelijk van de belangrijkste oorzaken van de stress. Speelt werk een grote rol, dan kan de bedrijfsarts en leidinggevende betrokken worden.

Bij praktische, sociaal-maatschappelijke problemen kan het sociaal wijkteam een rol spelen. De POH-GGZ of psycholoog kan betrokken worden bij wat ernstigere psychische klachten (wanneer deze een praktische oorzaak hebben moet uiteraard ook naar de oorzaak gekeken worden, en moet de stress niet onnodig gemedicaliseerd worden).

Een welzijnsmedewerker van de gemeente of coach kan helpen bij zingevingsproblematiek. De patiënt wordt uitgenodigd zelf te reflecteren op de stress en op zoek te gaan naar voor hem of haar effectieve stress-reductie.

Generieke stress-verminderende interventies

Bewegen

Regelmatig bewegen bevordert mentale gezondheid en vermindert stress. Er zijn aanwijzingen dat ‘buiten’ bewegen meer effect heeft dan ‘binnen’ bewegen. Mensen met chronische stress bewegen gemiddeld genomen minder. De grootste gezondheidswinst zit in de groep die van ‘zeer weinig bewegen’ naar ‘iets meer bewegen’ gaat. Zie: hoofdstuk bewegen.

Groene omgeving

Het zien van een groene omgeving werkt ontspannend. Dit geldt zowel voor planten binnen en buiten als voor een wandeling door de natuur. Een aanzienlijk deel van de mensen met chronische stress woont in woonwijken met relatief weinig groen. Een wandeling in de natuur is voor hen moeilijker haalbaar.

Ontspanningsoefeningen

Er zijn verschillende ontspanningstechnieken bewezen effectief voor stress-vermindering. Voorbeelden: yoga, mediteren, mindfulness en spierrelaxatie.

Sociale steun

Contact met vrienden en familie, waarmee de relatie goed is, helpt stress te verminderen. Mensen die veel sociale steun ervaren, ervaren minder negatieve impact van grote levensgebeurtenissen. 

Stressvermindering in de praktijk

Naar de dokter gaan kan behoorlijk stressvol zijn voor mensen met chronische stress en/of beperkte gezondheidsvaardigheden. Verminder de stress voor je patiënten door: 

• Een vriendelijke omgeving  
  Maak bewegwijzering zo eenvoudig mogelijk en zorg voor een verwelkomend interieur met bijvoorbeeld planten, (dag)licht, ventilatie en goede temperatuur regulatie. 
• Eenvoudige communicatie 
  Brieven aan patiënten zijn bij voorkeur geschreven op taalniveau A2/B1 (zoals thuisarts.nl), plan afspraken voor patiënten met lagere gezondheidsvaardigheden en/of een taalbarrière bij voorkeur op het hele uur.

Communiceer tijdens het consult met begrijpelijke woorden en maak gebruik van de terugvraagmethode. 

Zingeving, sociale relaties, ontspanning en slaap

Voor een gezond leven zijn ook zingeving, sociale relaties, ontspanning en slaap van belang. Deze onderwerpen hebben een relatie met stress, maar kunnen ook onafhankelijk van stress een belangrijke invloed op de kwaliteit van leven uitoefenen. 

Voor een gezond leven zijn ook zingeving, sociale relaties, ontspanning en slaap van belang. Deze onderwerpen hebben een relatie met stress, maar kunnen ook onafhankelijk van stress een belangrijke invloed op de kwaliteit van leven uitoefenen. 

Deze onderwerpen vallen (vooralsnog) buiten de scope van de praktijkhandleiding. 

Zingeving

In dit artikel van H&W kun je meer lezen over zingeving. 

Eenzaamheid

Sociale relaties zijn een belangrijke voorspeller van gezondheid. Mensen met een veerkrachtig netwerk ervaren minder negatieve impact van levensgebeurtenissen. Mensen die zich eenzaam voelen hebben een grotere kans op diverse aandoeningen.

Lees meer over de gevolgen van eenzaamheid (VZinfo)

Slaapproblemen

Voor meer informatie over slaap: bekijk de NHG-Standaard Slaapproblemen.